گلیم، بافته‌ای اصیل و پرطرفدار است که ریشه در فرهنگ عشایری ایران دارد. این هنر دستبافت، به دلیل سادگی، زیبایی و تنوع طرح و رنگ، جایگاه ویژه‌ای در دکوراسیون داخلی امروزی پیدا کرده است. در این مقاله، به بررسی جامع گلیم، از تعریف آن تا کاربردهای متنوعش در فضاهای مختلف می‌پردازیم. با ما همراه باشید تا با انواع گلیم، ویژگی‌های هر یک و چگونگی استفاده از آن‌ها در دکوراسیون آشنا شوید. خواهیم دید که چگونه گلیم، با وزن سبک، شستشوی آسان و طرح‌های مینیمال، به انتخابی ایده‌آل برای کسانی تبدیل شده است که به دنبال فضایی آرام و مدرن هستند.
در این مقاله به سوالات زیر پاسخ خواهیم داد: گلیم چیست؟ انواع گلیم و کدام گلیم برای چه فضایی مناسب است؟ و چگونه می‌توان از گلیم در دکوراسیون استفاده کرد؟
اگر قصد خرید فرش ماشینی دارید، می‌توانید سفارش خود را از طریق وب‌سایت بازرگانی فرش جعفری ثبت کنید یا به یکی از شعبه‌های این مجموعه در مشهد مراجعه نمایید.
تاریخچه‌ی پیدایش گلیم چیست؟
همان‌طور که در مطالعه تاریخچه فرش مشاهده کردیم، نخستین تلاش‌های بشر برای بافتن، با استفاده از گیاهان صورت گرفت. اما با پیشرفت دانش و مهارت انسان، ریسندگی پدید آمد و تولید نخ جایگزین گیاهان شد. این تحول، نقطه‌ی عطفی در تاریخ فرش‌بافی بود و منجر به خلق گلیم‌هایی شد که می‌توان آن‌ها را نخستین نمونه‌های فرش دانست.
گلیم چیست؟
گلیم، دستبافته‌ای تخت و بدون پرز است که تار و پود آن معمولاً از پشم تهیه می‌شود. این هنر اصیل ایرانی، بر روی دار و به صورت کاملاً دستی بافته می‌شود. در گذشته، گلیم‌بافی بیشتر در میان عشایر رواج داشت و آن‌ها با استفاده از پشم گوسفندان خود، گلیم‌هایی با طرح‌ها و رنگ‌های متنوع می‌بافتند. گلیم به دلیل بافت محکم و جنس پشمی، عایق بسیار خوبی در برابر گرما، سرما و رطوبت است و همین ویژگی سبب شده تا در زندگی عشایری کاربردهای فراوانی داشته باشد. امروزه نیز برخی کارگاه‌ها و تولیدی‌ها به تولید گلیم مشغول هستند و این هنر دست‌بافته همچنان جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی ایران دارد.
مطالعه بیشتر: دلایل پرز دادن فرش چیست؟
تفاوت فرش و گلیم چیست؟
گلیم و فرش هر دو به عنوان پوششی زیبا برای کف به کار می‌روند، اما این دو بافته تفاوت‌های چشمگیری با یکدیگر دارند. یکی از اصلی‌ترین تفاوت‌ها این است که گلیم برخلاف فرش، پرز ندارد و سطح آن به صورت تخت است، در حالی که فرش‌ها دارای خاب (سطح برجسته) هستند و به نوعی سه‌بعدی به نظر می‌رسند. همچنین، گلیم‌ها معمولاً بدون نقشه‌ی از پیش تعیین‌شده بافته می‌شوند، در حالی که فرش‌ها از نقشه‌های دقیق پیروی می‌کنند. البته برخی از گلیم‌ها نیز با نقشه بافته می‌شوند، اما این روش چندان رایج نیست.
با اینکه گلیم و فرش به عنوان پوشش‌های زیبایی برای کف مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما این دو بافته تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند. از مهم‌ترین تفاوت‌های گلیم و فرش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گلیم فاقد پرز (نخ خاب) است.
- گلیم به صورت تخت بافته می‌شود.
- گلیم به شکلی انتزاعی و بدون نقشه از پیش تعیین‌شده بافته می‌شود.
تفاوت زیلو و جاجیم با گلیم چیست؟
گلیم با زیلو و جاجیم تفاوت دارد و در فرآیند بافت گلیم از هیچ ابزار کمکی مانند ماسوره استفاده نمی‌شود.
- مواد اولیه‌ی گلیم پشم و مواد اولیه‌ی زیلو پنبه است.
- در بافت گلیم، از هیچ وسیله کمکی همچون ماسوره بهره‌برداری نمی‌شود.
- جاجیم و زیلو در مقایسه با گلیم، نازک‌تر و سبک‌تر هستند.
اندازه و ابعاد گلیم چیست؟
گلیم‌ها، با تنوعی گسترده در رنگ و اندازه، دست بافندگان را برای خلق طرح‌های دلخواه باز می‌گذارند. اگرچه به طور معمول ابعاد گلیم‌ها نسبت به فرش‌های دستباف کوچک‌تر و از قالیچه‌ها بزرگ‌تر است، اما محدودیت خاصی در اندازه آن‌ها وجود ندارد. برای بررسی دقیق‌تر انواع گلیم دستباف، می‌توان گفت که:
- گلیم کوچک با میانگین ابعاد ۶۵ در ۹۵ سانتی‌متر
- گلیم با ابعاد متوسط ۱۱۰ در ۱۶۵ سانتی‌متر
- گلیم میانه که اندازه آن تقریباً ۱۵۰ در ۲۵۰ سانتی‌متر است
- گلیم بزرگ با ابعادی حدود ۲۸۰ در ۷۰ سانتی‌متر
- گلیم بلند که ابعاد آن بیشتر از ۴۰۰ در ۲۰۰ سانتی‌متر است
مطالعه بیشتر: همه چیز درباره ابعاد استاندارد فرش ماشینی
جنس گلیم چیست؟
اکثر گلیم‌ها از تار و پود پشمی بافته می‌شوند؛ اما در برخی انواع گلیم، به ویژه گلیم‌های نازک‌تر، از نخ پنبه برای تار استفاده می‌شود. همچنین، برای افزایش نرمی و لطافت گلیم‌های نازک‌تر، گاه از پودهای کرکی بهره می‌برند.
روش رنگرزی گلیم چگونه است؟
برای رنگ‌آمیزی الیاف گلیم از رنگرزی گیاهی استفاده می‌شود. فرمول خاصی برای رنگرزی گلیم وجود ندارد و در هر منطقه با توجه به پوشش گیاهی، سلیقه رنگرز و امکانات موجود، این فرآیند با گیاهان و ترکیبات مختلف انجام می‌شود.
به منظور افزایش ارزش گلیم، تثبیت رنگ و کهنه‌نما کردن گلیم‌ها، در برخی موارد پس از اتمام بافت، گلیم را با چای و پوست گردو شستشو می‌دهند تا رنگ آن کهنه‌تر شده و جلوه‌ی بیشتری پیدا کند.
کاربردهای گلیم چیست؟
گلیم یک کالای چندمنظوره است که از فرش و زیرانداز گرفته تا خورجین و لباس، کاربردهای متنوعی دارد. به طور کامل‌تر، کاربردهای گلیم به شرح زیر است:
- کفپوش
- خورجین
- زیرانداز
- چادر عشایر
- نمکدان عشایر
- لباس
- جل اسب یا رو اسبی
- پرده
- دیوارپوش
کاربرد گلیم در زندگی عشایر
عشایر، به‌عنوان هنرمندان و تولیدکنندگان اصلی گلیم، از این دستبافت ارزشمند در جنبه‌های گوناگونی از زندگی روزمره خود بهره می‌برند. گلیم برای آنان صرفاً یک زیرانداز نیست؛ بلکه به عنوان دیوارپوش، زین اسب، نوار چادر و کیسه‌هایی برای حمل و نقل مواد غذایی مانند نمک و غلات نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع گلیم براساس شکل بافت
-
گلیم متعادل
گلیم تخت بافت یا ساده بافت، ابتدایی‌ترین نوع گلیم بافی است که به دلیل سادگی در بافت، به آن گلیم متعادل نیز می‌گویند. این نوع گلیم معمولاً تک رنگ بافته می‌شود و از نظر طرح و نقش، ساده و بدون تزئینات اضافی است. به همین دلیل بیشتر جنبه کاربردی داشته و کمتر برای تزئین فضا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
-
گلیم یک رو
گلیم یک‌رو یا ورنی شباهت زیادی به گلیم‌های ساده دارد، با این تفاوت که در این نوع گلیم‌ها نقش‌ها با استفاده از روش پودگذاری اضافی ایجاد می‌شوند، در حالی که در گلیم‌های ساده، نقش‌ها توسط پود شکل می‌گیرند.
-
گلیم دورو
گلیم‌های دورو، نوع خاصی از گلیم هستند که رو و پشت یکسانی دارند. برای بافت این نوع گلیم‌ها، از روش پودنما استفاده می‌شود. در این روش، تعداد پودهای بیشتری به کار می‌رود تا دو طرف گلیم یکسان و زیبا شود. دو روش اصلی برای بافت گلیم دورو وجود دارد: پودنمای چاکدار و پودنمای متصل.
-
گلیم برجسته
گلیم برجسته یا پرزدار، با بافت پیچکی و استفاده از نخ‌های رنگی برای ایجاد طرح‌های برجسته، بیشترین شباهت را به فرش دارد. این نوع گلیم، پیچیده‌تر از انواع دیگر و اغلب با الهام از نقشه‌های فرش بافته می‌شود؛ اما در نهایت، ظرافت و پیچیدگی بافت فرش را نخواهد داشت. با این حال، گلیم برجسته به عنوان پیشرفته‌ترین نوع گلیم شناخته می‌شود و گلیم‌های شیریکی پیچ نیز با همین روش بافته می‌شوند. هر منطقه از ایران، با توجه به سبک خاص خود، گلیم‌های متمایزی را تولید می‌کند. با وجود این تنوع منطقه‌ای، محدودیتی در طرح‌های گلیم وجود ندارد و هنرمندان گلیم‌باف با خلاقیت خود، طرح‌های متنوع و زیبایی را خلق می‌کنند.
انوع گلیم بر اساس منطقه بافت
گلیم بافی، یکی از قدیمی‌ترین هنرهای ایرانی است که ریشه در فرهنگ و تاریخ کهن این سرزمین دارد. عشایر و کوچ‌نشینان ایران، بافته‌های گلیمی را به عنوان بخشی از زندگی روزمره خود می‌بافتند و هر قوم و منطقه، طرح‌ها و رنگ‌های خاص خود را در این هنر به کار می‌برد. از آنجایی که گلیم‌ها اغلب بدون طرح از پیش تعیین‌شده بافته می‌شوند، می‌توانند بهتر از قالی‌ها، باورها، آداب و رسوم و احساسات هنرمند را نشان دهند. در ادامه، به بررسی برخی از معروف‌ترین انواع گلیم و مناطق تولید آن‌ها می‌پردازیم.
جالب است که بدانید در بسیاری از موارد، بافنده گلیم هیچ نقشه‌ای از پیش تعیین‌شده ندارد و به‌صورت ذهنی و کاملاً انتزاعی به بافت گلیم می‌پردازد. در ادامه، با مهم‌ترین سبک‌های گلیم و مراکز تولید آن‌ها آشنا خواهیم شد.
- گلیم ایل شاهسون
- گلیم لری
- گلیم هرسین
- گلیم بلوچ
- گلیم خمسه
- گلیم سنه
- گلیم قشقایی
- گلیم زرند
- گلیم ترکمنی
- گلیم عنبران
خصوصیات گلیم چیست؟
در ادامه به ویژگی های یک گلیم باکیفیت اشاره کرده ایم:
1-سره نبودن گلیم
ابتدایی‌ترین و ساده‌ترین راه برای تشخیص اینکه یک گلیم سره است یا خیر، بررسی دقیق گوشه‌های آن است. اگر گلیم را طوری تا بزنیم که گوشه‌های آن بر روی هم قرار بگیرند و دقیقا منطبق نشوند، می‌توانیم نتیجه بگیریم که گلیم سره دارد و به اصطلاح کج بافته شده است. البته اگر میزان این انطباق نداشتن بسیار کم باشد و قابل چشم‌پوشی باشد، مشکلی ایجاد نمی‌کند.
2-وزن گلیم
گلیم مرغوب، گلیمی است که با وجود ابعاد مختلف، وزن سبکی دارد. این سبکی نشانه‌ای از ظرافت و کیفیت بالای تار و پود آن است و نشان می‌دهد که در بافت آن از مواد اولیه مرغوب و بافته‌ای ماهرانه استفاده شده است.
3-تراکم گلیم
تراکم بالای پود نقش مهمی در میزان استقامت گلیم دارد و نشانه‌ای از استحکام و دقت بافت آن است. برای اطمینان از تراکم گلیم، دو روش وجود دارد:
در روش اول، باید دو طرف گلیم را با دو دست بکشیم. اگر تار و پود کش بیاید، نشان‌دهنده‌ی کمبود استقامت و عدم استحکام بافت گلیم است.
در روش دوم، کافی است مقداری آب روی بخشی از گلیم بریزیم. اگر آب به سرعت به گلیم نفوذ کند، این موضوع نشان‌دهنده‌ی عدم استقامت کافی گلیم است.
مطالعه بیشتر: نحوه محاسبه تراکم فرش
4-ثبات رنگ گلیم
ثبات رنگ یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده کیفیت گلیم است. برای اطمینان از ثبات رنگ یک گلیم، می‌توانید با استفاده از یک پارچه‌ی نم‌دار به آرامی روی بخش‌های رنگی آن بکشید. اگر رنگ گلیم روی پارچه‌ی نم‌دار منتقل نشد، نشان‌دهنده‌ی کیفیت بالای رنگرزی و ثبات رنگ گلیم است.
5-قرینه بودن نقوش و هماهنگی رنگ
گلیم، برخلاف قالی، اثری از احساس لحظه به لحظه بافنده‌اش است. به همین دلیل، انتظار تقارن کامل و هماهنگی رنگ‌ها در آن چندان منطقی نیست. بسیاری تصور می‌کنند که قرینه بودن نقوش و یکدست بودن رنگ‌ها نشانه کیفیت گلیم است؛ اما این باور چندان دقیق نیست. گلیم‌ها معمولاً بر اساس نقشه از پیش تعیین شده بافته نمی‌شوند و الگوهای آن‌ها بیشتر بر اساس خلاقیت و احساس آنی بافنده شکل می‌گیرد. بنابراین، تنوع و عدم تقارن در طرح و رنگ گلیم، نه تنها نشانه‌ای از بی‌کیفیتی، بلکه گواهی بر اصالت و دستبافت بودن آن است.
6-بافت یکنواخت و بدون حفره و شیار
برای حفظ کیفیت گلیم، ضروری است که فاصله میان نقش‌ها و تغییر رنگ‌ها به طور کامل یکدست و بدون هیچ‌گونه نقصی مانند حفره، سوراخ یا شیار باشد. وجود هرگونه ناپیوستگی در این فواصل، از ارزش هنری و کاربردی گلیم می‌کاهد.
