انواع طرح فرش ایرانی و تاریخچه آن‌ها

فرش ایرانی، گنجینه‌ای از هنر و تاریخ ایران است که ریشه در اعماق تمدن کهن این سرزمین دارد. این دست‌بافت‌های نفیس، فراتر از یک محصول کاربردی، آثاری هنری با ارزشی جهانی محسوب می‌شوند که در هر طرح و نقش خود، داستانی از فرهنگ و تاریخ ایران را روایت می‌کنند. هر تار و پود این فرش‌ها، نمادی از هنر، صبر و ظرافت دستانی است که با عشق و مهارت، این آثار ارزشمند را خلق کرده‌اند.

در این مقاله  از مجله فروشگاه اینترنتی فرش مشهد قصد داریم به دنیای جذاب و متنوع انواع طرح فرش ایرانی قدم بگذاریم. از طرح‌های کلاسیک و اصیل فرش دستباف گرفته تا طرح‌های مدرن و متنوع فرش  های ماشینی، همه و همه را به طور مفصل بررسی خواهیم کرد. با ما همراه باشید تا با دنیای رنگارنگ و پر از هنر طرح‌های فرش آشنا شوید.

دسته بندی انواع طرح فرش ایرانی

در هنر فرش‌بافی ایرانی، نقشه‌ها بر اساس روش طراحی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

1-طرح‌های سراسری (جهت‌دار)

طرح‌هایی که جهت مشخصی دارند و تقارن کامل در آنها رعایت نمی‌شود. این طرح‌ها شامل نقوش هندسی، گل‌ها، حیوانات و نمادهای فرهنگی هستند و گاهی طرح‌های مدالین در مرکز فرش قرار می‌گیرند.

2-طرح‌های نیمه‌تقارن (یک دوم)

این طرح‌ها با یک خط تقارن عمودی طراحی می‌شوند و بافنده از نیمی از نقشه برای ایجاد طرح کامل استفاده می‌کند. این روش برای فرش‌های ساده‌تر و قالیچه‌ها کاربرد دارد.

3-طرح‌های تمام‌تقارن (یک چهارم)

دارای دو خط تقارن هستند و از یک چهارم نقشه برای بافت کل طرح بهره می‌برند. این طرح‌ها پیچیده‌تر بوده و معمولاً در فرش‌های با نقوش هندسی و تاریخی به کار می‌روند.

این دسته‌بندی بیانگر تنوع و غنای هنر فرش‌بافی ایرانی است و جلوه‌ای از فرهنگ، تاریخ و خلاقیت هنرمندان را بازتاب می‌دهد.

مطالعه بیشتر: انواع طرح فرش ماشینی | بررسی 17 طرح پرطرفدار 1403

خصوصیات فرش اصیل ایرانی

فرش ایرانی با تنوع منحصربه‌فرد در نقش و رنگ، مفهومی یکپارچه و هماهنگ را ارائه می‌دهد. شهرت آن چنان است که کشورهای دیگر نیز از طرح‌های ایرانی برای فرش‌بافی الهام می‌گیرند. هر فرش ایرانی داستانی هنری و اسرارآمیز را بازگو می‌کند. با این حال، ویژگی‌های مشترکی در میان تمامی طرح‌ها و سبک‌های فرش ایرانی دیده می‌شود که نه تنها آن را متمایز می‌کند، بلکه به محبوبیت بیشتر آن نیز کمک کرده است. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

• رنگ‌آمیزی فرش: فرش‌های ایرانی با ترکیب رنگ‌های متعادل و هماهنگ، احساس زیبایی و آرامش ایجاد می‌کنند.
• تقارن در طرح‌ها: نقشه‌های فرش ایرانی معمولاً متقارن هستند و جذابیت بصری بالایی دارند.
• حاشیه‌های فرش: بیشتر فرش‌های ایرانی دارای حاشیه‌هایی استاندارد هستند که شامل یک حاشیه پهن و چند حاشیه باریک‌تر می‌شوند. این حاشیه‌ها، جز در طرح‌های خاص، به فرش جلوه‌ای هماهنگ می‌بخشند.

• هماهنگی در اجزا: اجزای فرش ایرانی به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که با طرح کلی هماهنگی داشته و مفهومی زیباشناسانه ارائه دهند.
• نمادشناسی فرش ایرانی: فرش ایرانی نه‌تنها زیباست، بلکه با فرهنگ و اسطوره‌های ایرانی ارتباطی عمیق داشته و جنبه‌ای نمادین دارد.
• نماد در هنر فرش: نمادهای موجود در فرش ایرانی مفاهیمی عمیق و گاه اسطوره‌ای را بیان می‌کنند که ارزش هنری و فرهنگی آن را در سطح جهانی برجسته می‌سازند.

نمادشناسی جزئی در نقش‌های فرش ایرانی

فرش ایرانی اغلب به‌عنوان نمادی از باغ فردوس شناخته می‌شود و درک معنای عمیق آن نیازمند آگاهی از حوزه‌هایی مانند فرش‌شناسی، نمادشناسی و تاریخ هنر است. فرش ایرانی مجموعه‌ای پیچیده از نقش‌ها، رنگ‌ها و نمادهاست که تحلیل آن تنها سطحی از این پیچیدگی را بازگو می‌کند.

• دایره: دایره در فرش ایرانی نماد اجرام آسمانی، جهان هستی و مفاهیم اسطوره‌ای است.
• چهارگوش: چهارگوش نمایانگر خرد، اندیشه و فلسفه است.
• نقوش زاویه‌دار و ایستا: این نقوش بازتابی از مردانگی، تفکر و بینش فرهنگی هستند.
• نقوش دوار و منحنی: این نقوش نشان‌دهنده هستی، زندگی و زنانگی‌اند.

مطالعه بیشتر: نقد و بررسی نقشه فرش| معرفی جدیدترین نقشه فرش

انواع طرح فرش ایرانی

1-فرش با طرح شاه عباسی

طرح‌های فرش شاه عباسی یکی از مهم‌ترین جلوه‌های هنر فرش‌بافی ایرانی هستند که عنصر اصلی آنها گل‌های شاه عباسی است. از آنجا که شاه عباس یکی از برجسته‌ترین پادشاهان صفویه بود، این طرح‌ها ارتباطی عمیق با هنر و فرهنگ دوران صفویه دارند.

انواع معروف طرح‌های شاه عباسی

• لچک ترنج شاه عباسی
• افشان شاه عباسی
• شاه عباسی درختی
• شاه عباسی شیخ صفی

2-طرح فرش آثار باستانی و ابنیه اسلامی

این دسته شامل طرح‌هایی است که از نقوش تاریخی و باستانی ایران الهام گرفته‌اند، مانند طرح‌هایی برگرفته از پرسپولیس و سایر مکان‌های باستانی. همچنین، طراحی‌هایی که بازتاب‌دهنده عمارت‌ها و ابنیه اسلامی هستند نیز در این گروه قرار دارند.

3-فرش طرح بته‌ای یا بته جقه

طرح بته‌ای در هنر فرش‌بافی ایرانی به‌عنوان تجریدی از درخت سرو شناخته می‌شود. بته‌های خمیده که به نام بته جقه نیز معروف هستند، با اشکال و اندازه‌های متنوع در این طرح‌ها دیده می‌شوند.

انواع معروف طرح‌های بته جقه

• بته جقه
• بته شاخ گوزن
• بته ترمه
• بته سرابندی
• بته خرقه‌ای
• بته قلمکار اصفهان
• هشت گل

4-فرش طرح افشان

در طرح‌های فرش طرح افشان، تمام اجزای فرش به‌طور پیوسته و بدون قرینگی طراحی شده‌اند، به‌گونه‌ای که عناصر طرح پراکنده اما مرتبط به نظر می‌رسند. این طرح‌ها در انواع مختلفی از جمله افشان دسته‌گلی، حیوان‌دار، ترنجی و ختایی وجود دارند.

انواع معروف طرح‌های افشان

• افشان دسته‌گلی
• افشان حیوان‌دار
• افشان ترنجی
• افشان ختایی

5-فرش طرح اسلیمی

طرح‌های اسلیمی در فرش‌بافی ایرانی از ترکیب شاخه‌های تجریدی درخت با برگ‌ها تشکیل شده و به عنوان یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین الگوها شناخته می‌شوند.

انواع معروف طرح‌های اسلیمی

• اسلیمی بندی
• اسلیمی شکسته
• اسلیمی لچک ترنج
• اسلیمی ترنج دار
• اسلیمی ماری

6-فرش طرح شکارگاهی

طرح‌های شکارگاهی در فرش‌بافی ایرانی با الهام از صحنه‌های شکار، به تصویر کشیدن شکارگاه‌ها و شکارچیان را به نمایش می‌گذارند. طرح‌های شکارگاهی نمادی از ارتباط انسان با طبیعت و نمایش سنت شکار برای تأمین نیازهای زندگی در دوران باستان هستند.

انواع معروف طرح‌های شکارگاهی

• شکارگاه درختی
• شکارگاه ترنج‌دار
• شکارگاه قابی
• شکارگاه لچک ترنج
• شکارگاه سراسری

7- فرش طرح اقتباسی

فرش‌های طرح اقتباسی به گروهی از فرش‌ها اطلاق می‌شود که طرح‌های آن‌ها شباهت زیادی به نقوش فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه یا حتی کشورهای دورتر دارند.

8- فرش طرح واگیره‌ای یا بندی

فرش‌های طرح واگیره‌ای یا بندی به گونه‌ای طراحی شده‌اند که یک الگوی کوچک و مشخص از طرح اصلی، به طور منظم و متقارن در طول و عرض فرش تکرار می‌شود. این تکنیک که به نام “بندبندی” یا “واگیره” شناخته می‌شود، باعث ایجاد هماهنگی و انسجام بصری در طرح کلی فرش می‌گردد.

انواع معروف طرح‌های واگیره‌ای

• بندی اسلیمی
• بندی پیچک
• بندی شکسته
• بندی کتیبه‌ای
• بندی مستوفی

9- فرش طرح درختی

فرش‌های طرح درختی یکی از دسته‌های زیبا و پرطرفدار فرش‌های ایرانی هستند که طراحی آن‌ها با الهام از طبیعت انجام شده است.

انواع معروف طرح‌های درختی

• درختی جانوری یا حیوان‌دار
• درختی سبزی‌کار یا آب‌نما
• درختی ترنج‌دار
• درختی سروی
• درختی گلدانی

10-فرش طرح ترکمن یا بخارا

فرش‌های طرح ترکمن یا بخارا به خاطر طراحی‌های هندسی و الگوهای خطی شکسته‌شان شناخته می‌شوند. این طرح‌ها، که به‌صورت ذهنی و بدون نقشه مشخص بافته می‌شوند، انعکاسی از سنت‌ها و فرهنگ مردم کوچ‌نشین ترکمن هستند.

انواع معروف طرح‌های ترکمن

• ترکمنی قاب یمونی
• ترکمنی شانه‌ای
• ترکمنی غزال‌گز (چشم آهو)
• ترکمنی آخال
• ترکمنی چهار قاب
• ترکمنی خورجینی
• ترکمنی قاشقی

فرش ایرانی: میراثی بی‌نظیر از هنر و فرهنگ

فرش‌های ایرانی، گنجینه‌ای ارزشمند از فرهنگ و هنر این سرزمین هستند. این فرش‌ها با طرح‌ها و نقشه‌های متنوعی مانند گل فرنگ، محرابی، هندسی، درختی و ماهی درهم، داستان‌های تاریخی و فرهنگی ایران را روایت می‌کنند. هنر فرش‌بافی نه‌تنها زیبایی و گرمای خاصی به فضاها می‌بخشد، بلکه نمایانگر مهارت، ذوق و اصالت ایرانی است.

تولید این آثار هنری، چه به‌صورت دستباف و چه ماشینی، همچنان ادامه دارد و نقش‌ها معمولاً توسط نقاشان ماهر و با الهام از طبیعت، تاریخ و معماری طراحی می‌شوند. حفظ و حمایت از این هنر، انتقال آن به نسل‌های آینده را تضمین می‌کند و میراثی ارزشمند برای جهانیان به یادگار می‌گذارد.