همان گونه که می‌دانید فرش‌های دستباف ایرانی هر کدام روش بافت و گره‌زنی خاص خود را دارند. این تنوع در گره‌ها به دلیل تفاوت در روش‌های بافت در مناطق مختلف ایران است. هر منطقه با توجه به سنت‌های خود، از گره‌های خاصی برای بافت فرش استفاده می‌کند.
انواع گره قالی در واقع همان پرز یا خامه‌ای است که دور تارهای زیر و روی فرش پیچیده می‌شود. مجموعه این گره‌ها، طرح و نقش زیبای فرش را می‌سازند. گره را با نام‌های دیگری مثل ریشه، خفت، گند یا ایلمه هم می‌شناسند.
تعداد گره‌های فرش و ظرافت آنها، نشان‌دهنده کیفیت و ارزش فرش است. هر چه تعداد گره‌ها بیشتر باشد، فرش ظریف‌تر و باکیفیت‌تر است. پس تعداد و نوع گره، از مهم‌ترین ویژگی‌های یک فرش ماشینی هستند.
گره فرش چیست؟
قبل از اینکه به معرفی انواع گره قالی بپردازیم ابتدا برای درک بهتر موضوع به تعریف گره در فرش پرداخته ایم. گره فرش بی‌شک مهم‌ترین عامل در تولید یک فرش دستباف با کیفیت محسوب می‌شود. به طور کلی، وقتی از گره فرش صحبت می‌کنیم، به نخ یا نخ پرز اشاره داریم که به ترتیب در کنار هم و بر روی هم قرار می‌گیرند.
گره همچنین به نام‌های دیگری مانند ریشه، ذلت، پیچش، خاک، ایلمه یا ایلمک شناخته می‌شود و دارای ویژگی‌های خاصی است. از مشخصات گره فرش می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- قطر گره (که ظرافت فرش را مشخص می‌کند)
- قوس گره (که تفاوتی بین جلو و پشت فرش ایجاد می‌کند)
- جهت گره (که خواب فرش را تعیین می‌نماید)
- رنگ گره (که طرح یا نقاشی فرش را می‌سازد)
مطالعه بیشتر: معرفی انواع قالی ایرانی و ویژگی‌های آنها
انواع گره قالی
همانطور که در بخش قبلی به آن اشاره شد، گره عنصری حیاتی در بافت فرش دستباف است و تنوع در شیوه‌ی گره‌زنی، منجر به ایجاد طرح‌ها و بافت‌های مختلفی شده است. در میان انبوهی از انواع گره فرش دستباف، دو نوع گره ترکی و فارسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ به طوری که حدود 90 درصد فرش‌های دستباف جهان با استفاده از همین دو گره بافته می‌شوند. این دو نوع گره، به دلیل ویژگی‌های خاص خود، به عنوان محبوب‌ترین و پرکاربردترین انواع گره قالی در سراسر جهان شناخته شده‌اند.
مطالعه بیشتر: تراکم فرش چیست و چرا اهمیت دارد؟
1-گره ترکی
گره ترکی یا متقارن، یکی از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین انواع گره قالی است که ریشه در تاریخ بافندگی دارد. این گره که ساختاری متقارن دارد، در فرش‌های پرزدار به کار می‌رود. در این روش، نخ پود رنگی به دور دو تار مجاور پیچیده می‌شود و سپس برش داده می‌شود تا پرز فرش را تشکیل دهد.
بیشتر فرش‌ها و قالی‌های دستباف ایرانی با گره ترکی بافته می‌شوند و حدود 70 درصد تولیدات این صنعت به این روش تولید می‌شود. استفاده از گره ترکی به دلیل استحکام بسیار بالا و ظرافت بی‌نظیر آن، از محبوبیت خاصی برخوردار است. همچنین، به دلیل ماهیت این نوع گره، امکان تقلب و استفاده از گره‌های جفتی به حداقل می‌رسد. یکی از دلایل اصلی برتری گره ترکی، استفاده از قلاب در بافت آن است که باعث افزایش استحکام و ظرافت فرش می‌شود.
گره ترکی بیشتر در قالی‌های شمال غربی ایران، کردستان، آذربایجان و همچنین ترکیه مشاهده می‌شود. این گره، به دلیل استحکام و تقارن خود، پرزی بسیار ثابت ایجاد می‌کند و معمولاً در فرش‌های ضخیم‌تر به کار می‌رود. در مقابل، گره ایرانی عمدتاً در قالی‌های شرق ایران، پاکستان و هند مورد استفاده قرار می‌گیرد.
2-گره فارسی
گره فارسی که از دیگر انواع گره قالی است به دلیل پیچش ناقص خامه به دور تار، نامتقارن نیز خوانده می‌شود، بیشتر در فرش‌های مناطق شرقی ایران، پاکستان و هند کاربرد دارد.
در این نوع گره، تنها نیمی از تار محکم گره خورده و نیم دیگر شل باقی می‌ماند. این ساختار نامتقارن، امکان چفت شدن محکم‌تر گره‌ها در کنار هم را فراهم کرده و گره فارسی را برای بافت فرش‌هایی با تراکم بالا و طرح‌های بسیار دقیق ایده‌آل می‌سازد.
3-گره جفتی
در گره جفتی، به جای اینکه هر گره (به رنگ قرمز در عکس زیر) به دور دو تار (زرد روشن در عکس زیر) بسته شود، به دور چهار تار پیچیده می‌شود. پود (آبی) نیز در یک یا چند ردیف بر روی این گره‌ها قرار می‌گیرد.
در بین انواع گره قالی این روش بافت، سرعت کار را افزایش می‌دهد اما در مقابل، تراکم گره کاهش یافته و دوام فرش کمتر می‌شود. به همین دلیل، فرش‌هایی که با گره جفتی بافته می‌شوند، اغلب ظاهری شل و کرکی دارند. گرچه این نوع فرش‌ها ارزان‌تر هستند، اما کیفیت پایین‌تری نیز دارند. لازم به ذکر است که گره‌ها می‌توانند هم متقارن و هم نامتقارن باشند.
4-گره تقلبی
با دیدن نام یک گره تقلبی در میان انواع گره قالی، ممکن است کمی تعجب کنید که آیا واقعاً چنین گره‌ای می‌تواند ساختگی باشد؟ در پاسخ به این سوال باید بگوییم بله، متأسفانه این موضوع صحیح است و روش‌هایی برای این کار وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد:
به طور کلی، استفاده از گره‌های تقلبی در بافتن شامل سه جنبه اصلی است:
- گره پاپیون: در این روش بافت، پس از چرخاندن نخ، آن را روی رج فرش می‌بندند.
- جفت بافی: در این تکنیک، همانطور که از نامش پیداست، به جای پیچاندن خامه دور یک نخ، آن را دور چند رشته می‌پیچند و به این عمل جفت شدن می‌گویند.
- گره U شکل: این گره به شکل U طراحی شده است. در این نوع بافت، نخ فرش خم می‌شود و از پشت تار عبور می‌کند و سپس قلاب از شکل U عبور داده می‌شود و انتهای نخ از قسمت U شکل به بیرون هدایت می‌شود.
نکته مهم: توصیه می‌شود از این گره در بین انواع گره قالی استفاده نکنید، زیرا می‌توانند تأثیر منفی بر تراکم و دوام فرش بگذارند و کیفیت کار شما را به‌طور قابل توجهی کاهش دهند و در نتیجه، از دستمزد شما نیز می‌کاهند.
5-گره هنری
آخرین گروه از انواع گره قالی که قصد داریم بررسی کنیم، گره‌های هنری هستند که به‌طور خاص برای فرش‌های خاص کاربرد دارند. این نوع گره‌ها مدل‌های متنوعی دارند و ما چهار روش اصلی و شناخته‌شده را برای شما توضیح می‌دهیم.
گره آویز
این گره از چهار بخش تشکیل می‌شود و به جای گره‌های معمولی استفاده می‌شود. با این نوع گره می‌توان طرح‌های تصویری را روی فرش‌های بزرگ و با تعداد کم بافت.
گره تک نخ
همانطور که از نامش پیداست، این گره روی یک رشته نخ بسته می‌شود. از آن برای نمایش جزئیات ظریف مانند چشم‌ها در بافت فرش‌های تصویری بهره می‌برند و در مواردی که یکی از رشته‌ها پاره شده، نیز قابل استفاده است.
گره دو رنگ
این گره با استفاده از دو نوع نخ با رنگ‌های مختلف بافته می‌شود و زمانی به کار می‌رود که یکی از سلول‌های کوچک نقشه در مرز دو رنگ مختلف قرار داشته باشد. همچنین، این گره برای ایجاد سایه‌های روشن نیز کاربرد دارد.
گره وام
در این گره، نخ از چند رشته عبور می‌کند تا به نقطه مورد نظر برسد. از این گره برای نمایش نقاطی استفاده می‌شود که معادل یک گره در نقشه نیستند و نمی‌توان از گره‌های هنری دیگر مانند تک‌نخ و آویز برای نمایش آن نقاط بهره برد.
تراکم گره
تراکم گره در فرش، نشان‌دهنده تعداد گره‌های موجود در هر متر مربع آن است و معیاری برای سنجش کیفیت و اصالت فرش دستبافت محسوب می‌شود. هرچه تراکم گره بیشتر باشد، فرش متراکم‌تر، باکیفیت‌تر و ظریف‌تر است. در نمونه فرش دستبافت ارائه شده، علاوه بر تراکم بالا، محکم بودن گره‌ها نیز به خوبی قابل مشاهده است که نشانه ضخامت و استحکام بالای این فرش است.
بسیاری از افراد تصور می کنند که تراکم گره مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده کیفیت فرش دستباف است، این باور چندان دقیق نیست. در واقع، کیفیت نخ به‌کاررفته در بافت فرش تأثیر بسیار بیشتری بر ارزش و دوام آن دارد.
استفاده از نخ ضخیم‌تر به دلیل حجم بیشتر، امکان گره‌زنی کمتری را فراهم می‌کند و برعکس، نخ‌های ظریف‌تر گره‌های بیشتری را در یک سطح مشابه جای می‌دهند. بنابراین، تعداد گره‌ها به نوع نخ(پلی استر، نایلون، پلی پرولین و …) و مهارت قالیباف بستگی دارد و لزوماً نشانگر کیفیت بالاتر فرش نیست. به همین دلیل، دو فرش با طرح و اندازه یکسان ممکن است از نظر تعداد گره تفاوت قابل توجهی داشته باشند.
گبه‌های ایرانی، علی‌رغم تراکم گره پایین‌تر نسبت به برخی دیگر از فرش‌ها، به دلیل استفاده از پشم ریز و باکیفیت، از جمله فرش‌های مرغوب محسوب می‌شوند. لطافت پشم و بافت اصیل گبه، به این نوع فرش ارزش هنری و کاربردی بخشیده است.
مطالعه بیشتر: گبه چیست؟| ویژگی‌ها و مزایای استفاده در منزل
ویژگی‌های ظاهری و ساختاری که فرش ایرانی را از فرش ترکی متمایز می‌کنند کدامند؟
بارزترین تفاوت بصری بین فرش ایرانی و فرش ترکی در طرح و نقش آن‌هاست. طرح‌های فرش ایرانی معمولاً از عناصر گرد، نقوش شرقی و ظرافت بیشتری برخوردارند. همچنین، وجود ترنج در مرکز بسیاری از فرش‌های ایرانی یک ویژگی شاخص محسوب می‌شود.
با توجه به اینکه یک گره‌زن ماهر به‌طور متوسط روزانه حدود 10 هزار گره می‌زند و این کار معمولاً توسط زنان در خانه انجام می‌شود، تولید یک فرش دستبافت با تراکم 500 هزار گره در هر متر مربع و مساحت 6 متر مربع حدود 300 روز کاری زمان می‌برد. با در نظر گرفتن این مدت زمان طولانی و دقت بالای فرآیند بافت، قیمت فرش‌های ایرانی بسیار مناسب و مقرون‌به‌صرفه است.
مطالعه بیشتر: معرفی برندهای فرش ترکیه| 10 برند معروف
گره فارسی بهتر است یا گره ترکی؟
نه گره ترکی و نه گره فارسی به‌طور مطلق بهتر نیستند؛ هر کدام مزایا و معایب خاص خود را دارند که به نوع فرش ساخته شده بستگی دارد.
گره‌های ترکی به خاطر استحکام بالایشان مناسب فرش‌های ضخیم و طرح‌های هندسی مانند قالی‌های قزاق قفقاز جنوبی هستند، ولی شکل گره باعث می‌شود که بسته‌بندی آنها دشوار باشد.
در مقابل، گره‌های فارسی با ظرافت بیشتری ساخته می‌شوند و می‌توان آنها را به‌طور نزدیکی کنار هم قرار داد که برای فرش‌های با طراحی نرم و منحنی و تعداد گره‌های بالا ایده‌آل است.
آیا تمامی فرش‌های ایرانی از گره‌های ایرانی استفاده می کنند؟
این باور که فرش‌های ایرانی باید حتماً از گره ایرانی استفاده کنند، یک تصور نادرست و رایج است. در واقع، عبارت «قالی ایرانی» به هر نوع فرش دستباف تولید شده در ایران اطلاق می‌شود، بدون توجه به نوع گره‌ای که در آن به کار رفته است.
هر دو نوع گره فارسی و ترکی در مناطق مختلف ایران و همچنین خارج از آن استفاده می‌شوند. بنابراین، اگرچه نوع گره می‌تواند نشانه‌ای از محل تولید فرش باشد، اما تنها دانستن نوع گره برای تشخیص اصالت فرش کافی نیست.
انواع گره قالی نباید بر انتخاب شما تأثیر بگذارد، اما این بدان معنا نیست که آگاهی از آن اهمیت ندارد! نوع گره‌ای که در بافت یک فرش استفاده می‌شود، بخشی از داستان آن و هنرمندانی است که آن را خلق کرده‌اند.
برای خرید فرش ماشینی طرح دستباف با کیفیت بالا، همین حالا از وب سایت فروشگاه ما دیدن کنید.
