- فرش ماشینی
انتخاب بر اساس شانه
انتخاب بر اساس طرح
- کناره
- قالیچه
- پیشنهادت شگفت انگیز
فرش پازیریک چیست؟ نگاهی به قدیمی‌ترین فرش جهان
فرش پازیریک، به عنوان قدیمی‌ترین فرش کشف شده در جهان، شهرتی جهانی دارد و نامی آشنا در میان علاقه‌مندان به هنر قالیبافی است. کشف این فرش ارزشمند در روسیه، فصل تازه‌ای را در تاریخ هنر فرش‌بافی گشود و بسیاری از پرسش‌ها درباره قدمت و ریشه‌های این هنر را برانگیخت. اما همچنان ابهاماتی درباره منشأ این فرش وجود دارد؛ اینکه آیا این اثر هنری نفیس متعلق به ایران است یا کشوری دیگر؟ ویژگی‌های منحصر به فرد و نقوش ظریف به‌کاررفته در آن چه هستند و این گنجینه ارزشمند در حال حاضر در کدام موزه نگهداری می‌شود؟
در این مقاله، با مروری بر تاریخچه فرش پازیریک، به دنبال یافتن پاسخ این پرسش‌ها خواهیم بود و با بررسی دقیق ویژگی‌های این فرش، تلاش می‌کنیم تا به این سؤال مهم پاسخ دهیم که قدیمی‌ترین فرش جهان متعلق به کدام کشور است.
تاریخچه فرش پازیریک
کشف فرش پازیریک در سال 1328 هجری شمسی، دنیای باستان‌شناسی و فرش‌بافی را متحول کرد. این اثر شگفت‌انگیز که توسط سرگئی رودنکو و گروهش در مقبره یخ‌زده فرمانروایان سکا در کوه‌های آلتای (منطقه‌ای در سیبری) کشف شد، به عنوان قدیمی‌ترین فرش جهان شناخته می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد این فرش حدود 2500 سال قدمت دارد و در حدود 400 سال قبل از میلاد مسیح بافته شده است. این کشف خیره‌کننده، نه تنها به دلیل قدمت بسیار زیاد، بلکه به دلیل پیچیدگی طرح‌ها و ظرافت بافت، محققان و علاقه‌مندان را به حیرت واداشت و پرسش‌های بسیاری درباره تکنیک‌های بافندگی در آن دوران مطرح کرد.
چگونه چنین اثر هنری ارزشمندی توانسته است تا این اندازه دوام بیاورد؟ از سوی دیگر، یافتن قدیمی‌ترین فرش جهان در منطقه‌ای غیر از مراکز تمدنی شناخته‌شده‌ای مانند بین‌النهرین، یونان و مصر، بر اهمیت و قدمت هنر فرش‌بافی در ایران می‌افزاید و نشان می‌دهد که این هنر ریشه در تاریخ کهن این سرزمین دارد.
مشخصات و ویژگی‌های فرش پازیریک
- این فرش از لحاظ ظاهری تقریباً مربعی بوده و ابعاد دقیق آن 1.98 متر در 1.89 متر است.
- گره‌های استفاده‌شده در قالی پازیریک از نوع متقارن یا ترکی هستند.
- تراکم گره‌های آن حدود 3600 گره در هر دسی‌متر مربع است.
- نخ به‌کاررفته در این فرش از پشم مرغوب تهیه شده است.
- نقوش به‌کاررفته در این فرش بسیار متنوع و چشمگیر هستند.
- رنگ غالب این قالی دستباف قرمز است.
- نخ آن کمی کشیده شده و پودها بین دو ردیف گره، سه تا چهار بار پیچیده می‌شوند.
- طرح و بافت این فرش از پیشرفتگی و کمال زیادی برخوردار بوده و در زمان خود جلوه‌ای منحصربه‌فرد داشته است.
- قدمت این فرش موجب شده که آزمایش‌های رادیواکتیو برای تعیین زمان دقیق بافت آن نتایج متناقضی ارائه دهند و تاریخ دقیق آن قابل تعیین نباشد.
مطالعه بیشتر: انواع طرح فرش ماشینی | بررسی 17 طرح پرطرفدار 1403
آیا فرش پازیریک متعلق به ایران است؟
محل دقیق بافت فرش پازیریک همواره موضوعی بحث‌برانگیز در میان پژوهشگران و کشورهای مختلف بوده است. پیش از هرگونه اظهارنظر قطعی درباره خاستگاه این فرش ارزشمند، باید به پیچیدگی موضوع پی برد. نسبت دادن یک فرش 2500 ساله که در شرایط اقلیمی سخت سیبری کشف شده به منطقه خاصی، کاری دشوار و تا حدودی مبتنی بر حدس و گمان است. لذا، ارائه نظری صددرصدی در این باره، از نظر علمی، چندان منطقی به نظر نمی‌رسد.
مطالعه بیشتر: اصول نگهداری صحیح از فرش های دست بافت و ماشینی
فرش پازیریک متعلق به چه دوره‌ای است؟
قالی پازیریک، که در دل کوهستان‌های آلتای در نزدیکی روسیه کشف شد، به عنوان قدیمی‌ترین فرش جهان شناخته می‌شود. شباهت نقش‌های این فرش با نقش‌های تخت جمشید، بسیاری از پژوهشگران را بر آن داشته تا آن را به دوره هخامنشیان نسبت دهند، اما این موضوع همچنان درحال بحث و بررسی است. این کشف ارزشمند، که در میان دوستداران فرش نیز بسیار مورد توجه است، به ما نشان می‌دهد که ریشه‌های هنر فرش‌بافی در ایران به هزاران سال پیش بازمی‌گردد و فرش پازیریک، به عنوان قدیمی‌ترین نمونه شناخته شده، گنجینه‌ای ارزشمند در تاریخ هنر ایران است.
تصاویر فرش پازیریک
نقوش فرش پازیریک سرشار از نمادها و نشانه‌هایی است که هم مهارت بافندگان و هم فرهنگ غنی دوران آن را به نمایش می‌گذارد. این تصاویر بازتاب‌دهنده زندگی اجتماعی و سبک زندگی جوامع باستانی هستند. اما چه نقش‌ونگارهایی روی فرش پازیریک دیده می‌شود و هرکدام چه معنایی دارند؟
- گوزن‌ها: نقش گوزن‌ها در حاشیه و مرکز فرش به چشم می‌خورد. در بسیاری از فرهنگ‌ها، گوزن نماد قدرت و سرعت است.
- جنگجویان یا شکارچیان: شکار به‌عنوان یکی از فعالیت‌های روزمره اقوام باستانی، در طرح‌های این فرش نیز دیده می‌شود. این تصاویر بیانگر شجاعت، قدرت نظامی، و ایستادگی جنگجویان هستند.
- طرح‌های هندسی و گل‌ها: طبیعت و محیط پیرامون در نقش‌های هندسی و گل‌های این فرش تجلی یافته‌اند. این طرح‌ها ارتباط عمیق مردم آن دوره با طبیعت و نظم و هماهنگی آن را نشان می‌دهند.
- حیوانات: علاوه بر گوزن، نقش حیوانات دیگری مانند اسب و حتی پلنگ نیز در این فرش دیده می‌شود که هرکدام معانی و نمادهای خاص خود را دارند.
مطالعه بیشتر: چرا فرش شاه عباسی یکی از محبوب‌ترین فرش‌های ایرانی است؟
دیدگاه مورخان درباره فرش پازیریک
- سرگئی رودنکو (کاشف فرش): این پژوهشگر معتقد است که فرش پازیریک از نظر طراحی شباهت زیادی به نقش‌ونگارهای تخت‌جمشید دارد و ارتباطی عمیق با فرهنگ انسانی برقرار می‌کند.
- جیمز اوپی: یکی از برجسته‌ترین کارشناسان فرش معاصر، بر این باور است که قالی پازیریک توسط عشایر کویر بافته شده و به همان مناطق تعلق دارد.
- دیوید استروناخ: این تاریخ‌دان برجسته معتقد است که طرح پازیریک بی‌تردید ایرانی است، اما احتمال می‌دهد که عشایر منطقه فرش را بر اساس نقشه‌های ایرانی بافته باشند.
- علی حصاری: این صاحب‌نظر ایرانی، نظر جیمز اوپی را رد کرده و چنین استدلال می‌کند: طرح و بافت این اثر نمی‌تواند کار عشایر دوران باستان باشد، چرا که پیچیدگی و ظرافت طراحی آن نشان‌دهنده این است که فرش احتمالاً در مناطق شهری آن زمان تولید شده است.
او همچنین درباره جنی هاسکو بیان می‌کند که تلاش این فرد برای نسبت دادن این فرش به مناطق مختلف، تلاشی برای راضی نگه‌داشتن همگان است که با واقعیت همخوانی ندارد.
انواع نقش فرش پازیریک
نقوش فرش پازیریک بازتاب‌دهنده زندگی اجتماعی و سبک زندگی مردمان دوران باستان است. هر یک از این نقوش دارای مفاهیم و معانی خاصی هستند که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:
- نقش حیوانات: تصاویری از گوزن، اسب، شیر و موجودات افسانه‌ای که نماد قدرت و شکوه محسوب می‌شوند.
- جنگ‌ها و نبردها: صحنه‌هایی از شکار مردان که بیانگر هویت و شجاعت مردانه است.
- نقوش هندسی: این طرح‌ها نمادی از نظم و تعادل در طبیعت هستند، مشابه آنچه در فرش‌های بختیاری نیز مشاهده می‌شود.
- نمادهای فرهنگی و تجاری: برخی از نقوش نشان‌دهنده تبادلات تجاری و ارتباطات فرهنگی با اقوام و سرزمین‌های همسایه است.
- نمادهای مذهبی: برخی کارشناسان بر این باورند که نقش حیوانات روی این قالیچه سنتی ممکن است معانی و کاربردهای مذهبی داشته باشد.
شواهدی برای ایرانی بودن فرش پازیریک
در قسمت قبلی به‌طور مفصل نظرات کارشناسان درباره فرش پازیریک را بررسی کردیم و بسیاری از ما ایرانی‌ها بر این باوریم که این فرش در دوران باستان توسط ایرانیان بافته شده است. دلایل قوی‌ای برای این ادعا وجود دارد که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:
- غنای تاریخی و پیشینه قدرت ایران در قالیبافی: چه کشورهای دیگر این امر را بپذیرند یا نه، ایران از دیرباز یکی از قدرت‌های اصلی در صنعت قالیبافی بوده است. هرگاه صحبت از تاریخ قالیبافی به میان می‌آید، معمولاً ردپای ایران در آن دوره‌ها دیده می‌شود.
- طرح و طراحی فرش پازیریک: طرح این فرش شباهت بسیاری به نقوش حک‌شده در تخت‌جمشید از دوران هخامنشیان دارد.
- رنگ‌های فرش پازیریک: این فرش از رنگ‌های قرمز، نارنجی، زرد، سبز و آبی استفاده کرده است که از رنگ‌های معمول در فرش‌های ایرانی به‌ویژه در دوره هخامنشیان محسوب می‌شوند. قرمز یکی از رنگ‌های برجسته در آن دوره بوده است.
- طرح فرش و نشانه‌های ایرانی بودن آن: این فرش ویژگی‌های خاصی دارد که می‌تواند دلیلی بر ایرانی بودن آن باشد، از جمله:
- تصاویر حیوانات افسانه‌ای: فرش پازیریک حاوی تصاویری از گریفین‌ها (شیر بال‌دار) است که یکی از موجودات اساطیری ایران باستان، به‌ویژه در دوره هخامنشیان، محسوب می‌شود.
- گوزن زرد: یکی از حیوانات بومی و باستانی ایران، گوزن زرد است که در این فرش شاهد نقش 24 گوزن زرد با شاخ‌های پهن می‌باشیم.
- نقوش مشابه در تخت‌جمشید: یکی از نقوش معروف تخت‌جمشید، سوارانی هستند که یا بر اسب سوارند یا در کنار هم ایستاده‌اند. جالب است که در حاشیه فرش پازیریک، 28 تصویر از این نقوش مشاهده می‌شود.
نتیجه‌گیری
فرش پازیریک، این گنجینه بافته شده از هزاره‌های گذشته، هم‌اکنون در موزه آرمیتاژ، نگین هنر و تاریخ در سن‌پترزبورگ روسیه، نگهداری می‌شود. این فرش که در اعماق یخ‌های سیبری کشف شد، به دلیل تماس مستقیم با رطوبت در برخی قسمت‌ها دچار آسیب دیدگی شده بود، اما خوشبختانه با تلاش متخصصان مرمت، بار دیگر به شکوه اولیه خود بازگشت. شواهد موجود، از جمله نقوش و تکنیک بافت، قویاً حکایت از ایرانی بودن این فرش دارد؛ اما با توجه به قدمت بسیار زیاد این اثر هنری، هر گونه اظهار نظر قطعی در این خصوص، صرفاً حدسی است و نیازمند پژوهش‌های بیشتر است.
فهرست محتوا
آخرین مقالات
